De Oranje Vrijbuiters en Woerden

Het plaatselijk verzet in Woerden werd geleid door huisarts Frans Schrijvers, kledingzaak-eigenaar Jo Pars en architect Aart Nicolaas (Niek) van Donkelaar. Deze laatste, geboren op 25 maart 1908 in Den Haag, vestigde zich in 1939 in Woerden. Tijdens de mobilisatie wordt hij opgeroepen voor militaire dienst, waar hij als bouwkundige aanvankelijk in de rang van sergeant ingedeeld wordt bij de genie. Later, meer passend bij zijn burgerfunctie als bouwkundige, wordt hij in een civiele functie aangesteld met als feitelijke rang officier van speciale diensten.
Stacks Image 53
Niek van Donkelaar

Na de inval van de Duitsers op 14 mei 1940, weigert Van Donkelaar te werken onder Duits gezag en komt daardoor in een moeilijk parket. Officieel nog in functie bij Defensie, kan hij niet ontslagen worden en als oplossing wordt hij als hoofdopzichter aangesteld bij de afbouw van het hospitaal Oog in Al in Utrecht. Van Donkelaar ziet dit niet als een militair object en heeft vrede met deze aanstelling. Echter, kort nadat hij betrokken is bij de afbouw van Oog in Al, wordt het hospitaal door de Duitse marine gevorderd en dit is reden voor Van Donkelaar om verdere dienst te weigeren. Het is tevens het moment waarop de link van Woerden met de Oranje Vrijbuiters ontstaat.
Na de inval van de Duitsers op 14 mei 1940, weigert Van Donkelaar te werken onder Duits gezag en komt daardoor in een moeilijk parket. Officieel nog in functie bij Defensie, kan hij niet ontslagen worden en als oplossing wordt hij als hoofdopzichter aangesteld bij de afbouw van het hospitaal Oog in Al in Utrecht. Van Donkelaar ziet dit niet als een militair object en heeft vrede met deze aanstelling. Echter, kort nadat hij betrokken is bij de afbouw van Oog in Al, wordt het hospitaal door de Duitse marine gevorderd en dit is reden voor Van Donkelaar om verdere dienst te weigeren. Het is tevens het moment waarop de link van Woerden met de Oranje Vrijbuiters ontstaat.
Woerden
Tijdens zijn werk voor Oog in Al, raakte Niek van Donkelaar bevriend met de eerste opzichter Klaas Postma. Beiden deelden hun afkeer van alles wat te maken had met het nationaal socialisme. Ze voerden lange gesprekken over de bezetting, met ook als onderwerp de oprichting van de Oranje Vrijbuiters, de verzetsgroep die zich aanvankelijk vooral bezig zou gaan houden met het vinden van onderduikadressen en het verbergen van onderduikers. Leider van de Utrechtse groep wordt Postma. Van Donkelaar, die een compagnonschap aanvaardt bij het Woerdense architectenbureau J.H. Bodegraven, geeft leiding aan de afdeling in Woerden en heeft als speciale taak het vinden van betrouwbare onderduikplaatsen. Tevens is hij de verbindingsschakel met Utrecht.
Jan van Elk
Door de behoefte aan steeds meer onderduikadressen als gevolg van de Jodenvervolging en omdat steeds meer verzetsmensen opgepakt worden, sluit Niek van Donkelaar met de Woerdense melkslijter Jan van Elk, eigenaar van een pand aan de Rijn 37 (nu Rijnstraat 75) in Woerden en ook lid van de Oranje Vrijbuiters, een overeenkomst om dit pand te gebruiken als schuilplaats voor joden en verzetsmensen.

Drama van Woerden
Door een Woerdense WA-man die de Duitsers tipt, wordt het pand op 26 augustus 1943 overvallen en arresteert de Grüne Polizei 23 onderduikers, voornamelijk joden. Het is het grootste menselijk drama dat zich tijdens de bezetting in Woerden heeft afgespeeld. Door verraad (zie boven) wordt tezelfdertijd ook een aantal leden van de Oranje Vrijbuitersgroep in Utrecht opgepakt. Onder hen Jan van Elk die via de gevangenis in Scheveningen en het concentratiekamp Vught geïnterneerd wordt in het beruchte concentratiekamp Dachau. Op 25 februari 1945 overlijdt Jan van Elk in Dachau aan de gevolgen van dysenterie en vlektyfus. Lees meer over Jan van Elk
Wim van Dijl
Behalve Niek van Donkelaar en Jan van Elk, wordt in het boek ook als Oranje Vrijbuiter genoemd Wim van Dijl, een Haagse diplomaat, die tijdens de oorlog in Utrecht studeerde. Van Dijl werd op dezelfde dag gearresteerd als Jan van Elk, die hij daarna in het Oranjehotel in Scheveningen ontmoette en later in Dachau. Van Dijl schreef in eigen beheer het boek “Op zoek naar de zin”, waarin hij zijn oorlogservaringen verwoord. Uit hetgeen hij te boek heeft gesteld, blijkt onder meer dat de verzetsgroep Oranje Vrijbuiters een uitgebreid netwerk had. Reden voor de Stichting om graag bijzonderheden omtrent Wim van Dijl en zijn “Op zoek naar de zin” te willen weten. Mogelijk dat daardoor meer gegevens aan de geschiedenis van de Oranje Vrijbuiters toegevoegd kunnen worden.
Met dank aan de auteur Dick van Nisius voor zijn toestemming tot plaatsing van bovenstaande gegevens uit zijn boek “Het Spoor Terug”
Stacks Image 51